Ben jij ook zo dol op oude spreekwoorden en gezegden? Uitdrukkingen die je tegenwoordig steeds minder vaak hoort en waarvan “de jeugd” (jee, dat klinkt oud, ik lijk m’n schoonmoeder wel!) niet altijd meer weet wat ermee bedoeld wordt. Bij sommige uitdrukkingen wil mijn zoon nog wel eens reageren met een verbaast: ‘eh, wát?!‘ Logisch, lang niet alle spreekwoorden, gezegden en duidingen worden nu nog vaak gebruikt. Een stukje nostalgie dus, deze ouderwetse gezegden!
Ouderwetse gezegden, spreekwoorden en aanduidingen van vroeger – met betekenis
Met ouders uit de geboortejaren 1931 en 1935, groeide je ook op met de meest ouderwetse spreekwoorden en gezegdes. Sommige inmiddels verouderd en uit zwang geraakt, maar velen nog springlevend. Oude spreuken en gezegden vormen een levend stuk geschiedenis wat we vandaag de dag nog altijd gebruiken; een “echo uit het verleden”, die ons soms eeuwen terug de tijd in nemen – zonder erbij stil te staan.
‘Groote Griet in de rapenkelder!’ betekenis/ synoniem – Lieve help! Een uiting van ontzetting, verbijstering. Althans, zo gebruikte mijn moeder hem. Griet is een verbastering van ‘God’ overigens.
‘Wachten tot Sint Juttemis‘ betekenis/ synoniem – deze mocht m’n moeder graag gebruiken. Je wacht eindeloos op iets wat zelfs misschien wel nooit komt: Sint Juttemis bestaat immers niet. Er wordt dus bedoeld dat iets waarschijnlijk nooit gaat gebeuren.
‘Dan zijn de rapen gaar‘ betekenis/ synoniem – nu barst het los, nu komt er plots ruzie of ontsteekt iemand in woede doordat er een keerpunt is bereikt. Voorbeeld: je gebruikt stiekem de gamecomputer van je broer terwijl je weet dat hij dat niet wil. Komt hij er plots achter, dan zijn de rapen gaar en wordt hij woedend.
‘Zo oud als de weg naar Kralingen‘ betekenis/ synoniem – Je kunt bedoelen dat iets ‘niets nieuws onder de zon is‘, dus dat iets wordt gepresenteerd als ‘nieuw’, maar eigenlijk gewoon al heel lang bestaat. Of je kunt bedoelen dat iets al heel lang zo gedaan wordt, of bestaat.
‘Praten als brugman‘ betekenis/ synoniem – (langdurig) op iemand in proberen te praten, om diegene een richting op te sturen. Voorbeeld: ik kan praten als brugman, maar hij gaat toch zijn eigen gang; hij luistert niet en doet toch wat hij wil.
‘Op één been kun je niet lopen’ betekenis/ synoniem – mijn moeders favoriete uitspraak: het betekent dat je niet één versnapering neemt, maar minimaal 2, want op één been kun je niet lopen! Voorbeeld: heb je net een koekje op, dan krijg je er nog één aangeboden, want je moet er minstens 2 eten vindt de gastvrouw: op één been (koekje) kun je niet lopen!
‘Een ieder meent zijn uil een valk te zijn‘ betekenis/ synoniem – Eigendom mooiere waardes toeschrijven dan eigenlijk reëel is. Je hemelt je eigen spullen op en vindt ze mooier, waardevoller dan zij eigenlijk zijn.
Oud Hollandse gevelspreuk op gevelsteen, te vinden in de stad Groningen en zowaar uit het jaar “Anno 1709“. Wat valt daar te lezen?
Alwaer gij siet
Denckt wat gij doet
Al wat gij doet
Denckt an het einde
Vrije vertaling:
Waar je ook bent, bedenk wat je doet (beoordeel je handelen)
Wat je ook doet, denk aan het einde (laatste oordeel)
‘Iemand om de tuin leiden‘ betekenis/ synoniem – Misleiden. Iemand wordt misleid, de waarheid wordt niet verteld, integendeel: je wordt bedrogen terwijl dit niet zo lijkt – wat dus het gemene is. Je wordt ‘om de tuin geleid’.
‘Alle gekheid op een stokje’ betekenis/ synoniem – Overgaan tot serieusheid. Als je zojuist grapjes over iets hebt gemaakt, maar nu in alle serieusheid verder wil spreken over hetzelfde onderwerp. Je kunt dit aangeven door te zeggen ‘maar alle gekheid op een stokje’. De ander weet dan dat je nu serieus bent.
‘Als donderslag bij heldere hemel‘ betekenis/ synoniem – Totaal onverwachts. Iets komt als een totale verrassing, een totale schok, er gebeurt dus iets totaal onverwachts. Net zo onverwachts als onweer en bliksem bij een heldere, wolkeloze hemel – wat eigenlijk niet kan, want voor onweer zijn wolken nodig.
‘Gooi geen oude schoenen weg voordat je nieuwe hebt‘ betekenis/ synoniem – Kies voor zekerheid. Voorbeeld: zeg niet je baan op voordat je een andere baan hebt. Zorg dus dat je eerst vervanging voor iets hebt, voordat je het oude wegdoet, anders zou je wel eens helemaal zonder kunnen komen te zitten.
‘Sarah gezien hebben‘ betekenis/ synoniem – zodra je 50 jaar wordt als vrouw zijnde heb je Sarah (bijbels figuur) gezien. Je bent dus al wat ouder en wordt als wijzere vrouw gezien. Soms zie je een stropop voor het huis van een omaatje, dan weet je dat de vrouw des huizes 50 jaar is geworden! Het is een plagerij van de eigen familie.
‘Abraham hebben gezien‘ betekenis/ synoniem – wanneer je als man 50 jaar bent geworden heb je Abraham gezien (bijbels figuur). Je bent dus ‘oud en wijs’ geworden.
‘De kat op het spek binden‘ betekenis/ synoniem – Iets niet te verleidelijk maken. Je moet niet de kat op het spek binden, want dan maak je het wel héél verleidelijk voor de kat om het spek op te eten. Creëer dus geen situatie die het te verleidelijk maakt om het verkeerde te doen.
‘Met de Franse slag‘ betekenis/ synoniem – Iets halfwas doen, niet grondig doen, maar juist afgeraffeld, slordig: op de Franse manier (ai, niet zo aardig naar Fransen!)
‘Grote stappen gauw thuis‘ betekenis/ synoniem – deze uitdrukking lijkt op de betekenis van ‘Met de Franse slag’. Je doet een taak niet grondig, slaat de helft over en bent daardoor snel klaar (of thuis).
‘Het kaft van het koren scheiden‘ betekenis/ synoniem – het waardevolle uitfilteren van het slechte, of waardeloze.
‘Voor schut staan‘, betekenis/ synoniem – voor gek staan, voor aap staan. Een uitdrukking met als herkomst ‘verschut’. Verschut betekende ‘betrapt’ of gearresteerd worden.
‘Geen haan die ernaar kraait‘ betekenis/ synoniem – iets doen zonder dat iemand het merkt, zonder dat het opvalt, of zonder dat iemand bezwaar heeft: omdat men het niet beseft wat er exact gebeurt.
‘De draak ermee steken‘ betekenis/ synoniem – Bespotten. Iets of iemand belachelijk maken, er ‘de draak ermee steken’, bespottelijk maken; zij het meestal op ludieke, milde wijze.
‘De pieten krijgen‘ betekenis/ synoniem – Krijg het heen en weer, krijg de pieten: met andere woorden: bekijk het maar, ik doe niet (meer) mee: krijg de pieten. Pieten verwijst naar hoofdluis….
‘Als de kat van huis is dansen de muizen‘ betekenis/ synoniem – zodra degene met de meeste zeggenschap afwezig is, grijpen degene onder hem/haar de situatie aan om hun eigen gang te gaan, tegen de regels in. Voorbeeld: de leraar gaat even weg en laat de leerlingen achter, deze gaan direct keet schoppen in de klas.
‘Door de mand vallen‘ betekenis/ synoniem – Ontmaskert raken. iets of een persoon is ontmaskert, is door de mand gevallen, zijn ware gezicht of bedoelingen zijn plots onthult. Het kan ook gaan om een leugentje wat uitkomt.
‘Aan lager wal geraakt‘ betekenis/ synoniem – iemand is afgegleden van een goede status en welzijn naar een (veel) lagere status: een status van bedenkelijk niveau. Voorbeeld: iemand was eerst directeur van een bedrijf en getrouwd. Nu is hij gescheiden, geen directeur meer en woont in een caravan. Zijn status is dus enorm naar beneden gekelderd: hij is aan lager wal geraakt.
‘Niet over één nacht ijs gaan‘ betekenis – neem niet te snel je beslissing, denk er nog eens goed over na, slaap er nog eens een nachtje over. Want één nacht ijs staat voor onbetrouwbaar ijs, waar je doorheen zakt: het ijs is nog te dun. Dit geldt ook voor een beslissing die je te snel neemt.
‘Als een vlag op een modderschuit‘ betekenis – eigenlijk is dit iets potsierlijks in dit geval. Je probeert de aandacht van iets wat lelijk is af te leiden door het te camoufleren met iets chics bijvoorbeeld – maar het vormt een wanvertoning.
‘Deksel op de neus krijgen‘ betekenis – je hebt verwachtingen van iets, maar je wordt abrupt afgewezen tegen je verwachting in. Dan krijg je de deksel op neus.
‘Al draagt een aap een gouden ring’ (het is en blijft een lelijk ding) betekenis – met andere woorden, een aap blijft een aap, wat ‘ie ook aantrekt – en dat geldt dus voor de betrokken persoon over wie dit gezegd wordt; hij/zij blijft armoedig, of lelijk. Sieraden of dure prullen kunnen daar niets aan veranderen.
‘De kool en de geit sparen‘ betekenis – Geen keuze maken. Hak je geen knoop door, omdat je bijvoorbeeld een persoon niet wilt teleurstellen, terwijl je daarbij bijvoorbeeld jezelf benadeelt, dan wil je de kool en de geit sparen. Je neemt geen standpunt in, maar wilt teveel anderen tegemoet komen.
‘De kop indrukken‘ betekenis – een ontstane situatie, of het gedrag van personen aanpakken, een halt toeroepen, bestrijden: ‘je gaat het de kop indrukken’. Voorbeeld: de leraar gaat het vele kwebbelen van zijn leerlingen tijdens de les de kop in drukken; hij gaat het een halt toe roepen,
‘Dat is een peulenschil‘ betekenis – is iets echt heel makkelijk, dan is het ‘een peulenschil’
‘Spijkers op laag water zoeken‘ betekenis/ synoniem – muggenziften, zoeken naar futiliteiten en redenen om te klagen, te zeuren, over de kleinste dingen vallen.
‘Van een koude kermis thuiskomen‘ betekenis – Je bent niet goed beslagen ten ijs gekomen, iets is je niet goed afgegaan; integendeel, het is geflopt. Is iets dus op een flop uitgedraaid; het was een deceptie, een ontgoocheling. Bijvoorbeeld: een man heeft een hoopvol afspraakje met een vrouw, heeft er goede verwachtingen van voor de toekomst. Maar helaas: het is op niets uitgedraaid tegen de verwachting in. Hij is dus van een koude kermis thuisgekomen.
‘Oost Indisch doof‘ betekenis – een oud gezegde uit de koloniale tijd. Hiermee wordt bedoeld dat iemand net doet alsof hij je niet hoort – want op ander moment hoort hij je wel, als het hem gunstig uitkomt. Hij is dus selectief ‘doof’, hoort je wel, maar reageert alleen op dingen die hij wil horen; in de andere gevallen wordt je genegeerd.
‘De pot verwijt de ketel dat ‘ie zwart ziet’ betekenis – een verwijt maken over iets, terwijl je zelf minstens zo verwijtbaar bent. Voorbeeld: Je verwijt een ander te hard te rijden, terwijl je dat zelf ook altijd doet.
‘Boontje komt om zijn loontje‘ betekenis – dit is de ouderwetse variant van: karma! Je krijgt dus je verdiende loon – eindelijk gerechtigheid.
‘Daar komt de aap uit de mouw‘ betekenis – ineens blijkt de ware reden voor iets te voorschijn gekomen, terwijl zaken heel anders werden voorgespiegeld. Voorbeeld: je kind wil geen eten want het heeft geen honger. Totdat je hoort dat je kind de hele middag gesnoept heeft. De aap is uit de mouw gekomen; de waarheid is naar buiten gekomen.
‘Hoge bomen vangen veel wind‘ betekenis – hoe hoger je op de maatschappelijke ladder zit, des te meer kritiek krijg je te verduren. Neem een minister bijvoorbeeld. Hij heeft een hoge positie (‘een hoge boom’) en kan zeer veel kritiek ontvangen (‘veel wind’).
‘Wie niet horen wil moet maar voelen‘ betekenis – blijf je eigenwijs en luister je niet naar goed advies of waarschuwingen, dan zul je de ellende gaan ondervinden waar je nu juist voor gewaarschuwd was.
‘Een dronkenmansgebed houden‘ betekenis/ synoniem – Kleingeld tellen. M’n moeders favoriete uitdrukking wanneer je kleingeld aan het tellen was. Want dat is wat dronkenmannen deden: kleingeld tellen in de hoop, of een gebedje zeggend in gedachten, dat ze nog een borrel konden betalen!
‘Voet bij stuk houden‘ betekenis – je blijft standvastig in je standpunt, je laat je niet beïnvloeden: je houdt voet bij stuk!
‘Op grote voet leven‘ betekenis – je geeft meer geld uit dan een gemiddeld persoon, je laat het geld flink rollen en leeft dus op grote voet.
‘Twee vliegen in één klap‘ betekenis – doe je iets waardoor je toevallig dubbel voordeel hebt, dan sla je twee vliegen in één klap.
‘Als door een wesp gestoken‘ betekenis – iemand hoeft maar een woord verkeerd te zeggen en je zit er direct bovenop – en nog fel ook! Als ‘door een wesp gestoken’. Het gaat dus om een felle, bozige en directe reactie.
‘Als een bok op de haverkist‘ betekenis – je probeert er alles aan te doen om iets te bemachtigen, iets waar je erg naar verlangt en wat je met hand en tand bereid bent te verdedigen.
‘Met hand en tand verdedigen‘ betekenis – met alles wat je in je hebt iets verdedigen.
‘Bij de hand nemen‘ betekenis/ synoniem – Leiden/ begeleiden. Als je iemand bij de hand neemt, neem je het initiatief iemand wegwijs te maken.
‘De hand reiken‘ betekenis/ synoniem – Goedmaken. Je reikt iemand de hand als er op enigerlei wijze onmin tussen jullie aanwezig was.
‘Met man en macht‘ betekenis – dit wil zeggen dat iedereen die beschikbaar is met grote inzet keihard heeft gewerkt om iets voor elkaar te krijgen. Voorbeeld: bij het bestrijden van bosbranden zet iedereen zich keihard in om het terug te dringen.
‘Haastige spoed is zelden goed’ betekenis – iemand die de dingen te gehaast doet, loopt meer kans dat er dingen fout gaan lopen. Struikelt diegene dan ook nog eens door het haastige gedrag, dan denk je/ of zeg je, ‘haastige spoed is zelden goed’.
‘Het in Keulen horen donderen‘ betekenis/ synoniem – Verbijsterend. krijg je iets te horen of te zien wat je verbijstert en wat je voor onmogelijk acht, dan kun je kijken alsof je het in Keulen hoort donderen. Aangezien we het in Nederland natuurlijk nooit kunnen horen donderen in Keulen zou dat verbijsterend zijn om te horen en daar komt deze uitdrukking vandaan.
‘Keulen en Aken zijn niet op één dag gebouwd‘ betekenis – neem de tijd voor iets. Ga je iets maken, heb dan geen haast en irreële verwachtingen dat het snel klaar (moet) zijn; Keulen en Aken zijn ook niet in één dag gebouwd.
‘Kantje boord‘ betekenis/ synoniem – Bijna fataal. Iets is maar nét goed gegaan, het scheelde niet veel of het was fout gelopen: het was kantje boord (afkomstig uit de scheepvaart; als het water tot aan de kant van het boord kwam en de boot dus bijna water maakte).
‘Aardje naar zijn vaartje‘ betekenis – dit mocht m’n moeder graag zeggen over m’n broer die op m’n vader leek. Een jongen dus die op zijn vader lijkt, met name in gedrag.
‘Heitje voor kwarweitje‘ betekenis – je doet een klusje voor iemand (meestal kinderen, die bijvoorbeeld de auto wassen) en je krijgt daar een klein zakcentje voor. Als kind kun je dus vragen aan een buur ‘heeft u een heitje voor een karweitje?’ Dan vraag je om een klusje rond het huis tegen een kleine vergoeding.
‘Roomser dan de paus zijn‘ betekenis – als iemand zich nóg ‘heiliger’ gedraagt dan de paus. Iemand die zich dus nog beter en fanatieker aan regels houdt dan degene die de regels heeft opgesteld – en die graag anderen mag wijzen op die regels. Het komt dus uit ergernis voort om iemand ‘Roomser dan de paus’ te noemen.
‘Schoenmaker, blijf bij je leest‘ betekenis – met andere woorden: begeef je niet op een terrein waar je geen verstand van hebt; houd je bij je eigen werk of zaken.
‘Een wassen neus’ betekenis – iets leek goed te zijn, positief te zijn, maar het blijkt eigenlijk naderhand niets voor te stellen en dat is best teleurstellend: het is ‘een wassen neus’.
‘Bij de neus nemen‘ betekenis – in de maling genomen worden.
‘Goed beslagen ten ijs komen‘ betekenis/ synoniem – Goed verlopen. Goed voorbereid heb je goede zaken gedaan en is het je goed afgegaan.
‘Op je kerfstok hebben‘ betekenis – als je iets hebt gedaan wat niet geoorloofd is. Iemand kan je vragen wat je op je kerfstok hebt, als je er schuldig uitziet. De kerfstok is een middeleeuws gebruik door herbergiers die kerfstokken gebruikten.
‘Spreken is zilver, zwijgen is goud‘ betekenis – deze laat zich niet zo moeilijk raden: weet jij iets over een situatie waarbij je maar beter je mond niet voorbij kunt praten, dan is zwijgen daarover de beste keuze. Zwijgen is dus goud; de beste keuze.
‘In de lappenmand zitten‘ betekenis – voel je je niet lekker, ben je wat grieperig, dan zit je in de lappenmand. Is iemand ernstig ziek, dan zit diegene natuurlijk niet in de lappenmand; het gaat om onschuldige kwaaltjes waardoor je even ziek bent.
‘Vechten tegen de bierkaai‘ betekenis – je probeert iets te stoppen, of te bestrijden, maar het is eigenlijk zinloos, nutteloos, want jouw strijd haalt niets uit en verandert niets: het is vechten tegen de bierkaai.
‘De hond in de pot vinden‘ betekenis – als je net misgreep en het gerecht net voor je neus was opgegeten door anderen. Want vroeger mocht de hond uit de pot (pan) eten na de maaltijd, dus kwam je thuis, dan vond je letterlijk ‘de hond in de pot’!
‘Voor dag en dauw‘ betekenis – hiermee wordt heel vroeg in de ochtend bedoeld, wanneer de dag nog niet eens begonnen is.
‘In de aap gelogeerd zijn‘ betekenis/ synoniem – Opgezadeld zijn met een vervelende situatie. Een situatie blijkt heel vervelend te zijn waarin je terecht bent gekomen. Je bent dan mooi in de aap gelogeerd.
‘Wat de boer niet kent’ (eet hij niet) betekenis – je voelt weerzin om iets nieuws uit te proberen omdat je het niet kent.
‘Een stok achter de deur hebben‘ betekenis – als je nog een troef in handen hebt, waarmee je een soort dwang kunt uitoefenen op de ander(en). Een stok achter de deur is dus een pressiemiddel wat je kunt inzetten.
‘Met de gebakken peren zitten‘ betekenis/ synoniem – Met de ellende blijven zitten. Als jij achterblijft met de (vervelende) gevolgen wat door iets, of door iemand is ontstaan.
‘Iets op je lever hebben‘ betekenis – zit jou iets dwars en wil je het bespreken, dan vertel je wat je op je lever hebt, wat jou bezighoudt of dwars zit. Een ander kan jou ook vragen ‘wat heb je op je lever?‘, als deze aan jou kan zien dat er iets is.
‘Zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten’ betekenis – weinig nadere uitleg nodig: zoals iemand zelf is vertrouwt hij ook anderen. Meestal zeg je dit als iemand zich wantrouwend gedraagt naar jou; hij is dus zelf niet te vertrouwen eigenlijk.
‘Wie het eerst komt, het eerst maalt‘ betekenis – de eersten die komen opdagen voor iets kunnen het bemachtigen, de laatsten hebben dan pech als het op is, want: wie het eerst komt, het eerst maalt.
‘Met je neus in de boter vallen‘ betekenis – je hebt geluk! Toevallig overkomt het jou: je bent met je neus in de boter gevallen! Voorbeeld: je loopt toevallig een winkel in waar jij de duizendste klant bent en wint nog eens een prijs ook!
‘Met de deur in huis vallen‘ betekenis – direct ter zake komen, niet ergens omheen praten, maar rechtstreeks en direct zeggen wat je op je lever hebt.
‘Van de regen in de drup‘ betekenis – iets verliep al niet heel prettig, maar daar is verandering in gekomen, alleen pakt die verandering nóg slechter uit. Je bent nu van de regen in de drup terecht gekomen: van niet zo positief naar nóg minder positief. De situatie is dus verergert.
‘Zachte heelmeesters maken stinkende wonden‘ betekenis – probeer je zaken te verzachten, terwijl je eigenlijk rigoureus zou moeten optreden, dan veroorzaak je daar uiteindelijk ellende mee (stinkende wonden). Het was dus belangrijk dat middeleeuwse artsen (heelmeesters) niet schroomden om jou pijn te doen tijdens de behandeling, want deden zij dit niet, dan zat je later met de gebakken peren: een etterende wond.
‘Met lange tanden eten‘ betekenis/ synoniem – Met weerzin eten. Je eet ‘tegen heug en meug‘ je eten, met tegenzin eet je moeizaam je eten op en doet er ook nog eens heel lang over; het bord raakt maar niet leeg …. Doordat je je bovenlip optrekt tijdens het eten (met de uitdrukking ‘getverderrie’ op je gezicht) lijken je tanden langer, dus eet je met lange tanden.
‘Morgenrood, water in de sloot‘ betekenis – toont de lucht rood ’s ochtends, dan kun je regen verwachten. Deze mocht m’n vader graag gebruiken. Wonend aan de rand van de polder was hij altijd met het weer bezig!
‘Parg‘ betekenis/ synoniem – Akelig individu. Gebezigd door mijn vader, voor hem betekende het een akelig, mannelijk individu, evenals ‘wat een darm‘.
‘Bakvis’ betekenis/ synoniem – jonge, giechelachtige vrouwen, die in de puberteit zitten.
‘(die) vrijer‘ betekenis – gebezigd door mijn vader, wanneer hij sprak over een jonge, eigenwijze man, of over een raar figuur.
‘Groos‘ betekenis/ synoniem – trots als een pauw zijn.
‘Grutjes‘ betekenis – kan ook uitgesproken worden als ‘oh grut‘ – het betekent iets als ‘jeetje‘ of ‘jeetje mina‘. Je gebruikt het bij een lichte ontsteltenis, of verbazing.
‘Muggenzifter‘ betekenis/ synoniem – pietluttig zijn, ieder klein dingetje opmerken en er over zeuren.
‘Azijnzeiker‘ betekenis/ synoniem – negatief zijn. Over alles klagen en afkraken, niets is goed.
‘Mokkel‘ betekenis/ synoniem – lompe aanduiding van een wat ordinair gedragende, of ordinair geklede jonge vrouw.
Ook zo genoten van deze oude spreuken?! Of gebruik je ze nog met enige regelmaat? Spreuken en gezegden verlevendigen onze taal, dus vooral blijven doen! En kijk ook even naar de 10 beste Sinterklaasliedjes!